در اين همايش موسي حقاني، مدير موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران،‌ رضا مختاري، نويسنده کتاب و پژوهشگر تاريخ معاصر،‌ محمدحسين رجبي دواني، استاد و پژوهشگر تاريخ معاصر، شيخ محسن خزعلي و محمد صادق ابوالحسني فرزند استاد علي ابوالحسني سخنراني کردند.

فراموش نشدن خدمت ابوالحسنی به تاریخ‌نگاری کشور
حقانی در از این نشست با بیان اینکه خدمت ابوالحسنی به تاریخ نگاری کشور هیچ گاه فراموش نمی‌شود گفت: امروز فقدان ایشان بیش از پیش در تاریخ‌نگاری خودش را نشان می‌دهد. آثاری که از وی منتشر شده به مسائل مهمی چون مشروطیت می‌پردازد. کتاب “تنهای شکیبا» نیز که امروز رونمایی شد، یکی از آرزوهای ابوالحسنی بود که محقق شد. وی همواره می‌خواست یک مجموعه هفت جلدی درباره شیخ فضل‌الله نوری منتشر کند که در نهایت آخرین یافته‌های او در قالب این کتاب منتشر شد.

مدیر موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران ادامه داد: البته کارهای نیمه تمامی از استاد وجود دارد که هنوز منتشر نشده و امیدوارم در آینده منتشر شود.

نقدهایی که به آثار مرحوم ابوالحسنی شده است
حقانی در بخش دیگری از سخنانش درباره اینکه چرا در کتاب‌های ابوالحسنی درباره اختلافات میان شیخ فضل‌الله و آخوند خراسانی مطلب روشنی وجود ندارد، گفت: ابوالحسنی به این موضوع نگاه می‌کرد که چقدر برای بیان چنین حرف‌هایی در جامعه ظرفیت پذیرش وجود داشت در واقع ظرفیت مخاطب همواره مدنظرش بوده است. ابوالحسنی در آثارش در دو بخش به صورت انتحاری وارد شده است؛ نخست کتاب “شهید مطهری افشارگر توطئه» بود که در آن به صورت انتحاری عمل کرد و دیگری هم درباره شیخ فضل‌الله. اما اختلاف شیخ فضل‌الله با آخوند خراسانی بر سر تعیین مصادیق بود و این دو با هم اختلاف مبنایی نداشتند.

وی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به اینکه مرحوم ابوالحسنی از نقد آثار خود همواره استقبال کرده است، افزود: برخی از نقدهایی که درباره آثار وی نوشته شده درست نیست به طور مثال گفته شده که ابوالحسنی قدر شیخ فضل‌الله نوری را بالا برده تا قدر دیگران را پایین بیاورد در حالی که برخورد ابوالحسنی با این موضوع احساسی نبود و با اینکه شیفته شیخ بود اما قدر شیخ را واقعاً بالاتر از سید خراسانی می‌دانست. وی حتی قدر ایشان را با سید محمد طباطبایی هم قابل مقایسه نمی‌دانست و واقعاً معتقد بود شیخ فضل‌الله نوری به لحاظ علمی و فقهی قوی بوده است.

تاریخ‌نگاری ابوالحسنی اتکا به حرف علما دارد تا حرف سیاسیون
محمدرضا کایینی، تاریخ پژوه نیز در بخش دیگری از این نشست با اشاره اینکه مرحوم ابوالحسنی مبنای مهمی در آثار تاریخی و مشروطه‌پژوهی خود داشته‌ است، گفت: ایشان در آثارشان به اقوال علما تکیه می‌کرد. ابوالحسنی طی آثاری که در حوزه مشروطه‌پژوهی داشته علاوه بر اینکه به اقوال معروف در آن دوره توجه کرده به اقوال علما به‌ویژه اقوال مغلوب در آن دوره نیز توجه کرده است. تاریخ‌نگاری دوره مشروطه بیشتر به اقوال مسلط در آن دوره توجه کرده تا اقوال مغلوب بنابراین تلاش ابوالحسنی این بوده که به اقوال مغلوب در این دوره و نیز ناگفته‌هایی درباره شیخ فضل‌الله اشاره کند.

وی تاکید کرد: ابوالحسنی معتقد بود علما چون در گفته‌هایشان استحکام دارند باید بیشتر به اقوال آنها در تاریخ‌نگاری توجه کرد. بنابراین تاریخ‌نگاری ابوالحسنی اتکا به حرف علما دارد تا حرف سیاسیون آن هم از نوع مغلوب.

کایینی با تاکید بر اینکه ابوالحسنی یادداشت‌های زیادی درباره آخوند خراسانی دارد، گفت: یکی از دلایلی که ابوالحسنی به اعلامیه‌های آخوند خراسانی در دوران فطرت نپرداخته به این علت است که معتقد است این نظر آخوند خراسانی نیست و در خراب کردن رابطه بین شیخ فضل‌الله و آخوند خراساتی دست افرادی مانند اسدالله فراهانی را می‌توان دید.

وی با تاکید براینکه ابوالحسنی بر حفظ مواریث علما تکیه داشته است، گفت: به طور مثال ایشان درباره کشف الاسرار امام خمینی (ره) که بعدها تجدید چاپ نشد معتقد بود این کتاب یکی از بهترین آثار در مخالفت با وهابیت است.

به گفته وی، از سوی دیگر ابوالحسنی معتقد است که تنوع نگاه اجتماعی شیخ فضل‌الله و آخوند خراسانی به یکدیگر نزدیک بوده و برخلاف اختلافاتی که بعدها در بین این دو به وجود آمد این دو نفر به لحاظ دیدگاه اجتماعی با یکدیگر اختلاف زیادی نداشتند.

کایینی در پایان اظهار امیدواری کرد که سایر یادداشت‌ها و آثار ابوالحسنی درباره تاریخ مشروطه منتشر شود.

چرا طرح‌های شیخ فضل‌الله نوری ناموفق بود؟
رجبی نیز در بخش دیگری از این نشست با اشاره به اینکه سابقه آشنایی او با مرحوم ابوالحسنی به سال 59 بر می‌گردد، عنوان کرد: ابوالحسنی گنجینه ارزشمند و عظیمی است که باید از آثار او استفاده کرد. کارهای ابوالحسنی هریک تازگی خاص خود را دارد و از زاویه قدیم و جدید به مسایل تاریخی پرداخته و در ورودش نیز سعی کرده عالمانه، محققانه و متعهدانه باشد. در تاریخ نگاری نیز ما کمتر فردی را داریم که بتواند به تمام جنبه‌های اخلاقی و انسانی پایبند باشد.

وی با بیان اینکه یکی از مسائلی که همواره مورد دغدغه ابوالحسنی بوده این است که چرا طرح‌های شیخ فضل الله نوری ناموفق بود؟ گفت: او سعی کرده در دو کتاب “اندیشه سبز، زندگانی سرخ» و “تنهای شکیبا» به این سوال پاسخ دهد.

رجبی افزود: زمانی که مجلس توسط محمدعلی شاه بمباران شد تا مدت کوتاهی در سراسر کشور مقاومت صورت گرفت و بعد از آن آرامشی در سراسر کشور برپا شد. در آن زمان شیخ فضل الله نامه‌ها و اعلامیه‌هایی به علمای کشور نوشت و از آنها نظرشان را درباره مشروطه جویا شد و از آنها پرسید که آیا موافق هستند که مشروطه در کشور احیا شود، همگی آنها پاسخ دادند که ما چنین مشروطه‌ای نمی‌خواهیم. به هر حال شیخ کوشید تا در کنار نظر علما مجلس شورای کبری مملکتی ایجاد کند.

مجلسی انتصابی که از خوشنام ترین رجال سیاسی کشور از شاهزادگان، تجار و … تشکیل می‌شد و اختیاراتی داشت که شامل اختیارات مجلس قدیم می‌شد و علاوه بر آن به نوعی نقش قوه قضاییه را برای مسئولان مملکتی داشت با این وجود این طرح‌ها ناکام ماند. ابوالحسنی در این کتاب به دلایل ناکامی خود اشاره می‌کند اما علتی که در کتاب او نیامده و در واقع می‌توان گف علت تامه بوده از جنس مخالفت‌هایی بوده که آخوند خراسانی با شبخ فضل الله داشت و این اختلافات در نوشته‌های ابوالحسنی نیست.

اعلامیه‌های آخوند خراسانی در تهییج مشروطه‌خواهان
به گفته این تاریخ‌پژوه، آنچه که موجب ناکام ماندن اقدامات محمدعلی شاه و نیز تهییج مشروطه‌خواهان شد صدور اعلامیه‌های متعدد از سوی آخوند خراسانی و شیخ مازندرانی بود. کاش مرحوم ابوالحسنی به همان اندازه که به شیخ فضل‌الله پرداخت برای شناساندن اقدامات آخوند خراسانی نیز کتابی تالیف می‌کرد.

وی تاکید کرد: البته این به دلیل نداشتن اطلاعات در این باره نبوده چون ایشان تسلط کاملی به تاریخ مشروطه داشته است اما تقوا و احتیاط ابوالحسنی مانع از این می‌شد که اختلافات گذشته میان این دو را باز کند بنابراین کوشیده تا اشاره‌ای گذرا به این موضوع داشته باشد.

وی افزود: اما واقعیت این است که اعلامیه‌های آخوند خراسانی نقش زیادی در تهییج مشروطه‌خواهان داشت، این اعلامیه‌ها موجب تحریک مردم ولایات شده بود و سبب شده اتفاقات تبریز به سایر شهرها نیز کشیده شود و پس از فتح تهران شیخ فضل الله را دار زدند.

چرا برای شیخ فضل الله مجلس بزرگداشتی نگرفتند؟
رجبی در ادامه با اشاره به اینکه بعدها آخوند خراسانی تلگرامی فرستاده بود و از خانواده شیخ فضل الله دلجویی کرد، گفت: وقتی شیخ را دار زدند در یکی از روزنامه‌ها قصاص را به تمسخر گرفتند و آنجا بود که آخوند خراسانی نامه نوشت و از این کار انتقاد کرد. به هر حال با ادامه این روند رهبران مشروطه را در کمتر از یکسال ترور کردند.

وی افزود: بعدها این سوال طرح شد که چرا پس از این اتفاقات برای شیخ فضل الله مجلس بزرگداشتی نگرفتند؟ مرحوم ابوالحسنی در کتابش می‌گوید که آخوند خراسانی این کار را کرد اما این کفایت نمی‌کرد. بسیاری از این مسایل در کتاب ابوالحسنی نیست چون ایشان صلاح نمی‌دانست که اختلافات میان علما و نیز شیخ فضل‌الله و آخوند خراسانی را مطرح کند.

رجبی در بخش پایانی سخنانش انتشار کتاب را به همراه پیوست پایانی آن درست ندانست و گفت: این کتاب بهتر بود بدون پیوست منتشر می‌شد و به همین صورت شکیل‌تر و موجه‌تر بود.

آخرین آواز قوی شیخ فضل الله
در بخش دیگری از این مراسم فرزند مرحوم ابوالحسنی کتاب “تنهای شکیبا» را آخرین آواز قوی پدرش دانست و گفت: می‌گویند آخرین آواز قو زیباترین آواز اوست. شیخ فضل‌الله هنگامی که بر دار آویخته می‌شد زیباترین آواز خود را سرود و مرحوم ابوالحسنی نیز با نگارش کتاب “تنهای شکیبا» آخرین آواز خود را سرود. به اعتقاد مرحوم ابوالحسنی شیخ فضل‌الله آخرین تیر از کمان آرش بوده است.

مختاری، نویسنده این کتاب نیز در بخش پایانی این مراسم سخنانی را درباره فتحعلی سلطان آبادی، استاد مرحوم شیخ فضل الله نوری بیان کرد و گفت: سخنان بسیاری درباره شیخ فضل الله گفته شده اما به وجه عرفانی شخصیت وی کمتر پرداخته شده است.

نگاهی به کتاب “تنهای شکیبا»
در پایان این مراسم از کتاب “تنهای شکیبا» رونمایی شد. كتاب “تنهاي شكيبا»‌ آخرين اثري است كه از مرحوم استاد منذر درباره مرحوم شيخ فضل الله نوري منتشر شده است. اين كتاب به همت موسسه كتابشناسي شيعه و با همكاري دفتر نشر آثار و آیاي منذر و با ياري دكتر موسي حقاني، مدير موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران منتشر شده و ماحصل آخرين رهيافت‌ها و واپسين دريافت‌هاي استاد درباره شيخ فضل الله نوري است و كليد اين كتاب با يادداشت‌هاي استاد در دوران حياتش زده شده است.

از مرحوم ابوالحسنی تا به حال 46 عنوان کتاب در حوزه تاریخ معاصر منتشر شده اما “تنهای شکیبا» پنجمين كتابي است كه از استاد منذر پس از وفاتش منتشر مي‌شود. “تنهای شکیبا» حدود 900 صفحه است كه حدود 500 صفحه از آن تاليف شخص استاد منذر است و مابقي هم ملحقاتي است كه به آن اضافه شده است. مسئوليت 500 صفحه نخست با استاد منذر و بقيه صفحات با موسسه كتابشناسي شيعه است. در مجموع كتاب تنهاي شكيبا از تولد شيخ فضل الله، تحصيلات،‌ نقش ايشان در مشروطه و از قيام تا صعودشان را مورد بررسي قرار داده است. همچنين تلاش شده تا به برخي از سوالات و شبهاتي كه حول محور شيخ فضل الله وجود دارد پاسخ داده شود.